Ambalajsız Gıda Sistemiyle Plastiğe Elveda Deyin

Modern gıda sistemi, çevresel bozulma ve iklim değişikliğine sebep olan en önemli unsurlardan biridir. Bu sistemde gübre ve tarım/haşere ilacı üretiminden depolama, nakliye ve paketlemeye kadarki zincir içinde önemli miktarda karbon ayak izi bırakılmaktadır. Olumsuz çevresel etkileri yüksek olan bu süreci biraz da olsa sürdürülebilir kılmak için başvurulabilecek etkin araçlardan birisi hiç şüphesiz ambalajsız gıdadır.
Ambalajsız gıda denildiğinde akla gelen; ambalajsız, kolayca geri dönüştürülebilen veya gübreleştirilebilen ve minimum ambalajla satılan gıdadır. Meselenin ana fikri, ambalajsız satılan gıda maddelerinin tercih edilmesiyle ambalaj malzemelerinden kaynaklanan atıkları azaltmaktır. Bu, ancak tüketicilerin ambalaj malzemelerinin çevresel etkileri konusunda daha bilinçli hale gelmesiyle mümkün olabilmektedir. Söz konusu yaklaşım çevreye ve topluma bir dizi fayda sunmakta ve sürdürülebilir gıda sisteminin temel bileşenlerinden biri haline gelmektedir. Ambalajsız gıdanın sürdürülebilirliğe olan faydaları dört başlıkta toplanabilir:

1. Atıkların azaltılması,
2. Sürdürülebilir uygulamaların teşvik edilmesi,
3. Karbon ayak izinin azaltılması,
4. Bilinçli üretimin teşvik edilmesi.

Aşağıda sırasıyla bu başlıklar incelenecek, daha sonra konunun diğer yönlerine değinilecektir.

1) Atıkların Azaltılması

Ambalajsız gıdanın en önemli faydalarından birisi israfı azaltmasıdır. Gıda endüstrisinde kullanılan ambalaj miktarı şaşırtıcı miktarda fazla olup her yıl dünya çapında 78 milyon ton plastik ambalaj¹ üretildiği tahmin edilmektedir. Yaşam döngüsü çöp sahalarında son bulan ambalaj atıkları, çevre kirliliğinde hatırı sayılır bir paya sahiptir.

Ambalajsız yiyecekler, gereksiz ambalajları ortadan kaldırarak atıkları azaltmaktadır. Ambalajsız sisteme geçildiğinde müşteriler getirdikleri kaplarını, poşetlerini veya kavanozlarını ihtiyaç duydukları miktarda gıda ile doldurabilmekte, böylece gıda israfının önlenmesine ve ambalaj atığının azaltılmasına katkı sunabilmektedirler. Ayrıca, ambalajsız gıda mağazaları genellikle yerel kaynaklı, mevsimlik ürünler satmaya odaklanmaktadır ki bu da ulaşım kaynaklı karbon emisyonlarını düşürülmesi açısından ilâve bir fayda sağlamaktadır.²

Şekil 1. Ambalajsız market³

2) Sürdürülebilir Uygulamaların Teşvik Edilmesi

Ambalajsız gıda mağazaları, ambalaj azaltmanın ötesine geçerek sürdürülebilir uygulamaları da teşvik etmektedir. Bu mağazalar genellikle doğrudan yerel çiftçiler ve tedarikçilerle çalışarak bölgesel gıda sistemlerini desteklemekte ve gıdaların taşınması için harcanan lojistik giderlerini azaltmaktadır.⁴ Ayrıca uzun nakliye ve depolama sürelerine maruz bırakılmayan gıdalar daha taze kalmaktadır. Bu da gıdanın kalitesinin korunmasına yardımcı olmakta ve gıda israfı olasılığını düşürmektedir.

Ambalajsız gıda mağazalarının gıda israfını azaltmaya daha fazla odaklandıklarını ileri sürmek mümkündür.⁵ Bu mağazalar müşterilerini, yalnızca ihtiyaç duydukları gıdayı satın almaya teşvik etmektedirler. Satılmayan gıdaları bağışlamak için genellikle yerel hayır kurumları veya kuruluşlarla birlikte çalışmaları, bu mağazaların sürdürülebilirlik ve döngüselliğe yaptıkları bir diğer katkıdır.

Şekil 2. Bir kişinin haftalık gıda alımı için tükettiği bağıl enerjinin yüzdesel dağılımı⁶

3) Karbon Ayak İzinin Azaltılması

Gıda ambalajlarının üretimi, nakliyesi ve imhası önemli bir karbon ayak izine sahiptir. Örneğin, plastik ambalajlar yenilenemeyen kaynaklardan (petrol başta olmak üzere fosil yakıtlar) üretilmektedir, bunlar başlı başına sera gazı emisyonu kaynağıdır; üstelik petrokimyasal hammaddelerin plastiğe dönüşümü prosesinde de ilâve bir enerji harcanmakta ve CO2 salımı meydana gelmektedir. Ayrıca, ambalajların gıda üretim tesislerine taşınması, ambalajlanan gıdaların dağıtım merkezlerine ve marketlere ulaştırılması esnasında da karbon emisyonları ortaya çıkmaktadır.⁷

Ambalajsız gıda mağazaları, ambalajlama ihtiyacını ortadan kaldırarak veya azaltarak ve yerel kaynaklı gıdaları teşvik ederek karbon ayak izinin düşürülmesine imkân vermektedir. Hem ambalajların gıda üretim tesislerine hem de gıdaların dağıtım merkezlerine ve marketlere nakliyesinin azalması ile ambalajsız gıdanın karbon ayak izi, ambalajlı gıdaya kıyasla önemli ölçüde düşmektedir. Ayrıca bu mağazalarda, taşımada kullanılan ambalajın azaltılması sayesinde, bertaraf edilmesi gereken atık miktarı da azalmaktadır.

Şekil 3. Tipik perakende ambalaj ve boyutlarda, tüketici düzeyinde 9 meyve ve sebze için  sera gazı emisyonları⁸

4) Bilinçli Tüketimin Teşvik Edilmesi

Ambalajsız gıda mağazaları, müşterilerinin satın aldıkları gıdalar hakkında daha dikkatli düşünmelerini sağlayarak bilinçli tüketimi teşvik etmektedir. Ambalaj miktarının azaltılmasıyla müşteriler, ihtiyaç duydukları gıda miktarını ve bunu nasıl kullanacaklarını düşünmeye zorlanmaktadır. Bu da bilinçli tüketim yönünde güçlü bir başlangıç adımı olmaktadır.
Ayrıca, ambalajsız gıda mağazaları genellikle tahıllar, kuruyemişler ve tohumlar gibi daha geniş bir yelpazede bütün gıdaları sunmaktadır. Bu da müşterileri daha sağlıklı, daha sürdürülebilir gıdalar satın almaya yönlendirmekte ve genellikle aşırı ambalajla birlikte gelen işlenmiş gıdalara olan talebi azaltmaktadır.⁹

Şekil 4. Gıda tedarik zincirindeki ana aşamalar ve paketleme uygulamaları¹⁰

Ambalajsız Gıdaların Zorlukları

Ambalajsız gıda yaklaşımının yaygınlaştırılması açısından bazı zorluklar da vardır. Örneğin, bazı müşteriler, özellikle de bu uygulamaya alışkın değillerse, kendi kaplarını veya poşetlerini getirmeyi hijyen ve pratiklik gibi yönlerden sakıncalı bulabilmektedir. Buna ek olarak, ambalajsız gıda mağazaları genellikle müşterilerin daha büyük miktarlarda gıda satın almasını gerektirmektedir, bu da evinde/işyerinde sınırlı depolama alanı bulunan veya daha küçük miktarlarda satın almayı tercih eden tüketiciler için uygun olmayabilmektedir.

Ayrıca, bazı gıda türlerini ambalajsız satmak daha zor olabilmektedir. Örneğin et, paketleme ve depolama için özel ekipman gerektirmektedir ve etin ambalajsız olarak satılması her yerleşim yeri için mümkün değildir. Bununla birlikte, birçok ambalajsız gıda mağazası et ve diğer bozulabilir gıdaları yeniden kullanılabilir ambalajlarda sunmaktadır.

Sağlık Risklerinin Azaltılması

Ambalajlı alışverişin getirmiş olduğu potansiyel olumsuz etkilerden birisi, tüketim malzemeleriyle beraber satın alınan plastik, karton, kompozit vb. malzemelerin, ürünün tüketim süresi uzadığında insan sağlığına olumsuz etki etme riski taşımasıdır. Bu risk, ürün hacmi azaldığında oluşacak atık miktarıyla doğru orantılı olarak artmaktadır. Ambalaj malzemesi kullanımının azalması için evde üretim artmalı, marketlerde her ürün ambalajsız satılmalı, büyük üretim devleri yerine küçük üreticiler teşvik edilmelidir. Bu şekilde; daha sağlıklı üretim yapan, yerel otoritelerce denetimi daha kolay olan küçük girişimci üretim tesisleri de teşvik edilmiş olacaktır.

Örneğin, bir bisküvi ya da çikolata üreticisi, devasa tesislerde çok yüksek miktarlarda organik ve inorganik atık üretmektedir. Tesisler ve yönetilen lojistik ağı kaynaklı görece yüksek enerji tüketimi (dolayısıyla emisyon üretimi) de iklim üzerinde önemli bir tesire sahiptir. Bu tür dev tesislerde üretilen ürünlerin içeriğinde bulunan koruyucu kimyasallar, ambalajların ürünlere aktardığı mikro plastikler, glüten, şeker, margarin ve benzeri endüstriyel sarf maddelerinin oluşturduğu sağlıksız reçeteler sonucunda, insanların şeker, tansiyon, kalp ve kanser gibi kronik hastalıklara maruz bırakılma riski kümülatif olarak artmaktadır. Daha geleneksel yöntemlerle gıda üreten işletmelerin sıhhî denetimleri dört dörtlük yapıldığında ve bu işletmelerin ürünleri tüketiciyle daha doğrudan yöntemlerle buluşturulduğunda, toplumsal esenliğin yükseleceği açıktır.

Sonuç

Mevcut gıda tüketim sisteminin yarattığı çevresel etkileri azaltması ve sürdürülebilirliği birçok yönden desteklemesi sebebiyle, ambalajsız tüketimin toplum tarafından benimsenmesi hatırı sayılır derecede önem arz etmektedir. Bu yolda gerçekleştirilecek çalışmalar arasından en önemli hususlardan birisi de toplumun ambalajsız gıdanın avantajları hakkında bilinçlendirilmesidir. Bu sayede ambalajsız gıda mağazaları daha çok tercih edilecek, plastik üretimi azalacak ve döngüsel bir gıda sisteminin temel yapı taşları yerli yerine oturacaktır. Ayrıca yerel üreticiler ve tedarikçiler desteklenmiş olacak, gereksiz ambalajlardan arındırılmış taze ürünler tüketiciye ulaşacaktır. Gıda endüstrisinde sistemik değişiklikleri teşvik etmenin ve bu yönde ilerlerken tüketici davranışlarını yeniden şekillendirmenin zorlukları bulunduğuna şüphe yoktur, ancak bu yöndeki çabaların daha sürdürülebilir bir dünyaya doğru pek önemli bir adım olduğu da aşikârdır.

Dipnotlar:
1) World Economic Forum, Ellen MacArthur Foundation, & McKinsey & Company. (2016). The New Plastics Economy: Rethinking the future of plastics. https://www.mckinsey.com/~/media/mckinsey/business%20functions/sustainability/our%20insights/rethinking%20future%20of%20plastics/the%20new%20plastics%20economy.pdf
2) Kumar, P., & Polonsky, M. J. (2019). In-store experience quality and perceived credibility: A green retailer context. Journal of Retailing and Consumer Services, 49, 23-34. https://doi.org/10.1016/j.jretconser.2019.02.022
3) Newman Studio (Ed.). (2019). İç sıfır atık dükkanı. Istock by Getty Images. photograph. Retrieved from https://www.istockphoto.com/tr/foto%C4%9Fraf/i%C3%A7-s%C4%B1f%C4%B1r-at%C4%B1k-d%C3%BCkkan%C4%B1-gm1096558400-294438271?phrase=sustainable+market.
4) Scholz, K., Eriksson, M., & Strid, I. (2015). Carbon footprint of supermarket food waste. Resources, Conservation and Recycling, 94, 56-65. ISSN 0921-3449. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2014.11.016
5) Arunan, I., & Crawford, R. H. (2021). Greenhouse gas emissions associated with food packaging for online food delivery services in Australia. Resources, Conservation and Recycling, 168, 105299. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2020.105299
6) Beitzen-Heineke, L. F., Balta-Ozkan, N., & Reefke, H. (2017). The prospects of zero-packaging grocery stores to improve the social and environmental impacts of the food supply chain. Journal of Cleaner Production, 140 (Part 3), 1528-1541. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2016.09.227
7) Beitzen-Heineke vd., a.g.m.
8) Qin, Y., & Horvath, A. (2022). What contributes more to life-cycle greenhouse gas emissions of farm produce: Production, transportation, packaging, or food loss? Resources, Conservation and Recycling, 176, 105945. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2021.105945
9) Priever, C., Jörissen, J., & Bräutigam, K. (2016). Food waste prevention in Europe – A cause-driven approach to identify the most relevant leverage points for action. Resources, Conservation and Recycling, 109, 155-165. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2016.03.004
10) Beitzen-Heineke vd., a.g.m.