Dijital Ürün Pasaportu: Döngüsel Ekonomi’nin Dijitalleşme Yolculuğu

“Eğer nesneler hakkında bilinmesi gereken her şeyi bilen bilgisayarlarımız olsaydı -bizden yardım almadan topladıkları verileri kullanarak- her şeyi takip edebilir ve hesaplayabilir, atık, kayıp ve maliyeti büyük ölçüde azaltabilirdik. Eşyaların ne zaman değiştirilmesi, onarılması ya da geri toplanması gerektiğini, taze mi yoksa miadını doldurmuş mu olduklarını bilirdik”.¹

Yukarıdaki paragrafta Kevin Ashton çevresel faydalar için veri kullanımının önemli bir yönünü vurgulamaktadır: Veri toplama (yani sensör teknolojisi aracılığıyla Nesnelerin İnterneti-IoT); veri analizi ve kullanımı. Kevin Ashton, IoT fikrini 1999 yılında ortaya koymuştur, ancak 20 yılı aşkın bir süre sonra hala aynı sorular ve zorluklarla karşı karşıyayız. Şimdiyse, yakın zamanda Avrupa Birliği ülkelerinde dijital ürün pasaportu (DPP) uygulamasının yürürlüğe girmesiyle birlikte Kevin Ashton’ın düşüncelerini uygulamaya koyma fırsatına sahibiz. DPP’ler ürün ve malzemelerin değerinin korunabilmesi için ürünün nasıl üretildiği, üretimde hangi malzemelerin kullanıldığı, ürünün nasıl tamir edileceği veya nasıl geri dönüştürüleceği gibi standart bilgileri paydaşlara sunabilir. Bunun yanında, ürünle ilgili veriler dijital analiz yoluyla elde edilebilecek bilgilerle eşleştirilerek IoT teknolojisi kullanılabilir.²

Döngüsel ekonomiyi ve sürdürülebilir ürünlerin kullanımını teşvik eden politikalar, dijitalleşme ve yeşil dönüşümde rekabet gücünü geliştirmeyi amaçlayan Avrupa Yeşil Mutabakatı (2019) için kritik bir öneme sahiptir. Bu çerçevede, 10 Şubat 2021 tarihinde Avrupa Parlamentosu tarafından kabul edilen ve Avrupa Yeşil Mutabakatı’nın en önemli bileşenlerinden biri olan Döngüsel Ekonomi Eylem Planı, ürünlerin tasarımı ile döngüsel ekonomi süreçlerinin desteklenmesi, sürdürülebilir tüketimin güçlendirilmesi ve ürünlerin daha dayanıklı olması amacını taşımaktadır. Bunun yanında, Avrupa Komisyonu tarafından 30 Mart 2022 tarihinde Sürdürülebilir Ürünler İçin Eko-Tasarım Yönetmelik Tasarısı (Ecodesign for Sustainable Products-ESPR) yayımlanmıştır. ESPR, sadece enerji ile ilgili ürünleri kapsayan mevcut Eko-Tasarım Direktifi (2009) temel alınarak hazırlanmıştır, ancak ESPR’nin uygulanmaya başlanmasıyla birlikte Eko-Tasarım Direktifi’nden daha geniş bir ürün yelpazesi ile ürünlerin yaşam döngüsü boyunca çevresel etkilerinin azaltılması amaçlanmaktadır. ESPR, sürdürülebilir ürünlerin norm haline getirilmesi, döngüsel iş modellerinin güçlendirilmesi, Avrupa’nın kaynak bağımsızlığının desteklenmesi ve tüketicilerin bilgilendirilmesi konularını içermektedir.³ Eko-tasarım gereklilikleri, aşağıdakileri kapsayacaktır ve gerektiğinde ilgili ürün gruplarının belirli özelliklerine göre uyarlanacaktır:

• Ürünün dayanıklılığı, yeniden kullanılabilirliği, iyileştirilebilirliği ve onarılabilirliği,
• Ürünün döngüselliğini engelleyen maddelerin varlığı,
• Enerji ve kaynak verimliliği,
• Üründe bulunan geri dönüştürülmüş içerik,
• Yeniden üretim ve geri dönüşüm,
• Çevresel ayak izi,
• Ürünle ilgili bilgi gereklilikleri.

Son maddede yer alan bilgi gerekliliklerinin paydaşlara dijital ürün pasaportu (DPP) aracılığıyla aktarılması hedeflenmektedir. Avrupa Komisyonu, DPP’yi “tedarik zinciri boyunca faaliyet gösteren firmalar, yetkililer ve tüketiciler arasında ürünle ilgili bilgilerin elektronik olarak kaydedilmesi, işlenmesi ve paylaşılması amacıyla bir veri taşıyıcısı kullanılarak elektronik olarak erişilebilen, ürüne özgü bir veri seti” olarak tanımlamaktadır.⁴ DPP, çeşitli ürün bileşenlerinin kullanım ömrü sonunda nasıl geri dönüştürülebileceği veya bertaraf edilebileceği de dahil olmak üzere; bir ürünün kaynağı, bileşimi, onarım ve parçalanma yöntemleri hakkında bilgi sağlayacaktır. Bu sayede DPP, ürünlerin ve ürün bileşenlerinin izlenebilirliğini artırarak ESPR’nin önemli bir düzenleyici parçasını oluşturacaktır ve böylece tüketiciler ve üreticiler, ürün hakkında daha fazla bilgi sahibi olarak bilinçli seçimler yapacaktır.⁵

Şekil 1: Ürün Yaşam Döngüsünde Dijital Ürün Pasaportu⁶

DPP’ler bir ürün veya malzeme için ana verileri (ürün, üretici, bileşim, ilgili maddeler, toksisite ve kaynak) ve diğer verileri (kullanım, değişiklik, bakım ve aşınma ve yıpranma) içeren önemli bir veri taşıyıcısı olabilir. Bir ürün veya malzemenin bileşimi ve yaşam döngüsü hakkındaki bilgilerin izlenmesini ve yönetilmesini mümkün kılabilir. İdeal durumda, bu tür dijital veri yönetimi gerçek zamanlı olarak çevresel etkilerin izlenmesini de sağlayabilir.⁶

Şekil 2: Örnek Dijital Veri Taşıyıcısı⁷

DPP’lerin batarya, tekstil, mobilya, elektronik ve yapı malzemeleri üreten sektörlerde öncelikli olarak uygulanabileceği öngörülmektedir. DPP’ler ürüne özel olarak ya da belirli bir ürün serisi için oluşturulabilir. Özellikle, otomotiv sektöründe kullanılan büyük çekiş aküleri gibi yüksek değere sahip ürünler, ürüne özel DPP’ler için uygundur. Bu ürünlerin içerdiği değerli malzemelerin ve yüksek kaliteli bileşenlerin yeniden ekonomiye kazandırılması, doğrudan çevresel ve ekonomik faydalar sağlayacaktır. Seri üretilebilecek daha küçük ve daha düşük değere sahip ürünler için, DPP’lerin belirli bir parti veya ürün serisi için oluşturulması daha uygundur.⁸ Avrupa Komisyonu tarafından finanse edilen CIRPASS⁹ kapsamında, başlangıçta elektronik, akü ve tekstil sektörlerinin ESPR gereklilikleriyle uyumlu DPP standartları için net bir çerçeve oluşturulması, sektörler arası ürün veri modeli ve DPP sisteminin yaygınlaştırılması için yol haritalarının geliştirilmesi çalışmaları yapılmaktadır. Mevcut durumda, bu sektörel planlar konsept veya prototip aşamasındadır. DPP’nin uygulamaya konulması, aşağıdakiler de dahil olmak üzere birçok faydayı beraberinde getirecektir:

• Paylaşılan verilerle ürünün yaşam döngüsü boyunca döngüselliğinin ve onarılabilirliğinin geliştirilmesi ve kullanım ömrünün uzatılması,
• Geri dönüştürülmüş malzemenin birincil hammaddenin yerini almasını sağlamak için ikincil malzeme pazarının oluşturulması,
• İşletmeler ve politika yapıcılar için güvenilir ve karşılaştırılabilir ürün bilgilerine erişim sağlanması,
• Tüketicilerin daha bilinçli ve sürdürülebilir seçimler yapmasını sağlayan bilgilere erişimin mümkün kılınması,
• Değer zincirinin her bölümündeki paydaşlar için şeffaflığın, izlenebilirliğin ve tutarlılığın artırılması,
• Şirketlerin dijital bir araç aracılığıyla sürdürülebilirlik göstergelerini izleme ve raporlamasına katkı verilmesi,
• Döngüsellik ve yeni uygulamalar üzerine yenilikçi düşüncenin kolaylaştırılması,
• Tamamen yeni iş modellerinin ve yeni döngüsel pazarların geliştirilmesi için bir potansiyel sunulması,
• Sürdürülebilir yatırım kararlarını mümkün kılabilecek yeni veri kaynaklarının yaratılması,
• Kaynak optimizasyonunun yanı sıra enerji verimliliği stratejilerinin etkinleştirilmesi. ¹⁰

Tüm bu faydalara rağmen, DPP’lerin uygulanmasıyla ilgili zorluklar da bulunmaktadır. İlk olarak, DPP’nin bir ürünün onarımı ve kullanımı da dahil olmak üzere yaşam döngüsü boyunca hangi bilgileri içerebileceğine veya içermesi gerektiğine karar vermek en önemli zorluktur. Ürüne özgü tüm bilgiler DPP’nin bir parçası olabilir, ancak sistem perspektifinden bakıldığında, kapsamlı bir uygulama pratikte karmaşık olabilir. Bir diğer sorun da DPP’ler için veri depolamanın nasıl yönetileceğidir. Sektör temsilcileri, hedef odaklı ve merkezi olmayan bir yaklaşımın daha pratik olacağını öngörmektedir. Yani, yeni, bütünsel, tek bir veri tabanı oluşturulmasına gerek olmayabileceği düşünülmektedir. Ticari gizliliğin farklı otoritelere farklı erişim seviyeleri sağlanarak korunması gerekmektedir. Sektör temsilcileri tarafından, fikri mülkiyet hakları ve ticari açıdan hassas bilgilerin (özellikle DPP’ler merkezi olmayan bir şekilde uygulandığında) nasıl korunabileceğine ilişkin karışıklıklar olduğu ifade edilmektedir. Bunun yanında, bilginin şeffaflığı da önemli bir konudur; bir üründe bulunan tehlikeli maddeler gibi bilgileri açıklamamak için “hassas bilgi” türünden bahanelere sığınılmadığından emin olunmalıdır.¹¹

Sürdürülebilir ekonomiye geçiş, ürün yaşam döngüsü boyunca ürünle ilgili verilerin akıllıca yönetilmesini ve izlenmesini gerektirmektedir. Ürünle ilgili verilerin değer zincirleri boyunca tek tek etiketlenmesi, izlenmesi ve paylaşılması için dijital teknolojilerin kullanılması da bu akıllı yönetim yöntemlerinden biridir. AB’de ESPR Tasarısı ile gündeme gelen DPP kavramı, dijital teknolojilerle ürünlerin veri paylaşımını sağlamaktadır. DPP ile ürünlerin değer zincirleri ve üretim süreçleri boyunca malzemeden tasarruf edileceği ve döngüsel ekonominin destekleneceği düşünülmektedir. DPP’lerin batarya, tekstil, mobilya, elektronik ve yapı malzemeleri üreten sektörlerde öncelikli olarak uygulanabileceği öngörülmektedir. Bu uygulama ile, birçok marka ve üreticinin iş yapış şekillerini değiştirmeleri gerekeceği ve bunun da üreticiler üzerinde büyük etkisi olacağı açıkça görülmektedir. Türkiye’de Avrupa’ya ihracat yapan ve DPP açısından öncelikli sektörlerde faaliyet gösteren firmaların konu ile ilgili çalışmalara başlaması gerekmektedir. Firmalar, ürünleri için yaşam döngüsü değerlendirmesi (konu ile ilgili Escarus blog yazısı için bkz.: https://www.escarus.com/yasam-dongusu-degerlendirmesine-genel-bir-bakis) yaparak/yaptırarak bu konuya hazırlanma yolunda ilk adımı atabilir.