Paylaşım TarihiEkim 3, 2024
1950’lerden bu yana küresel ekonomik üretim sürekli artış göstermiş ve bu süreçte, insanlık doğal kaynakları tarihte hiç olmadığı kadar hızlı tüketmiştir. Toplumda bu kaynakların tükenmesiyle ilgili bir endişe havası hakim olsa da hem üretici hem de tüketici olarak insanlar, kaynakların sınırsız olduğu yanılgısıyla hareket etmeye devam etmektedir.[1]Bu gerçek, özellikle doğal kaynak kullanımının yoğun olduğu ambalaj tasarımı gibi sektörlerde sürdürülebilirlik kavramını kritik bir noktaya taşımaktadır.
Çoğu ambalaj, kullanım ömrünü tamamladıktan sonra atık haline gelerek çevresel sorunlara yol açmaktadır. Artan tüketim oranları ve çevresel tehditler, ambalaj tasarımlarında daha sürdürülebilir çözümler geliştirilmesini kaçınılmaz hale getirmektedir. Bu nedenle ambalajların, çevreye minimum seviyede zarar verecek şekilde tasarlanması önem taşımaktadır. Malzeme kullanımını en aza indirecek şekilde tasarımlar yapılması ve üretimlerin de bu duyarlı tasarımlar doğrultusunda gerçekleştirilmesi, çevrenin korunması ve güçlendirilmesi açısından birincil önceliğe sahip konulardan birisidir.
Malzeme miktarı azaltılarak üretilen ambalajlar, sonrasında da kullanıma uygun şekilde tasarlanmaktadır. Sürdürülebilirlik kavramı, yalnızca doğal kaynakların etkin kullanımıyla sınırlı bir kavram olmayıp atık miktarının minimuma indirilmesini ve geri dönüşüm ile ikincil kullanıma elverişli tasarımlar yapılmasını gerektirmektedir. Bu yaklaşım, doğal kaynakların korunmasının yanı sıra döngüsel ekonomi anlayışı çerçevesinde atık yönetiminin optimize edilmesini de kapsamaktadır. Sürdürülebilir bir perspektiften bakıldığında ambalajlar, hem çevresel etkiyi azaltacak hem de ekonomik olarak değer yaratacak şekilde tasarlanmalıdır.[2]
Ambalaj Tasarımında Sürdürülebilirlik
Ambalajlar, ürünleri koruyarak bozulmalarını önlerken taşıma ve depolama süreçlerini de kolaylaştırmaktadır. Bunların yanında, ürünün içeriği ve miktarı hakkında bilgi vermekte, tüketicinin dikkatini çekerek aynı zamanda bir pazarlama aracı işlevi de üstlenmektedir. Ne var ki ambalaj ürün kullanıldıktan sonra tamamen atık haline dönüşmekte ve çevre için büyük bir yük oluşturmaktadır.[3] Bu sebeple, ambalaj tasarımında sürdürülebilirlik oldukça büyük bir öneme sahiptir.[4]
Sürdürülebilir ambalaj tasarımı, hem artan tüketim hem de hızla tükenen doğal kaynaklara karşı bir denge kurmayı amaçlamaktadır. Bu yaklaşım, doğal kaynakların daha verimli kullanılması, geri dönüşüm süreçlerinin güçlendirilmesi ve tekrar kullanım yöntemlerinin teşvik edilmesi yoluyla çevresel etkileri en aza indirmeyi hedeflemektedir.
Ambalaj endüstrisinde faaliyet gösteren şirketler, kamu kuruluşları ve eğitim kurumlarıyla iş birliği yaparak 2004 yılından bu yana sürdürülebilir ambalaj tasarımını teşvik eden Sürdürülebilir Ambalaj Koalisyonu (Sustainable Packaging Coalition-SPC)[5], bu alanda önemli adımlar atmaktadır. SPC, sürdürülebilirliği; beşikten-beşiğe prensipleriyle, yenilenebilir kaynakları kullanan ve ekonomik gelişimi destekleyen malzeme akışını teşvik eden bir sistem olarak tanımlamaktadır.[6] Bu sistemin amacı, ürünün tüm yaşam döngüsü boyunca israfı en aza indirmek, hatta tamamen ortadan kaldırmaktır. Beşikten beşiğe prensipleri, malzemenin yaşam döngüsünün her aşamasında sürdürülebilirliği hedeflemektedir. Bu yöntemle üretilen ambalajlar, hem çevresel hem de ekonomik faydalar sunmaktadır.[7]
Sürdürülebilir Ambalaj Koalisyonu, sürdürülebilir ambalajın aşağıdaki özelliklere sahip olması gerektiğini belirtmektedir:[8]
Sayılan ilkeler açısından bakıldığında, tasarımcılar bu süreçte önemli bir rol oynamaktadır. Çünkü tasarımın her bir bileşeni, tüketimin ne kadar olacağını ve nasıl gerçekleşeceğini etkileme potansiyeline sahiptir. Sürdürülebilir ambalajlar çevreye duyarlı olma amacını sürdürürken aynı zamanda tüketicinin ihtiyaçlarına da cevap verebilmelidir. Tüketicinin beklentilerini karşılarken çevre üzerindeki olumsuz etkileri azaltmayı amaçlayan bu yaklaşım, sürdürülebilirlik kavramının kalbinde yer almaktadır.
Şüphesiz çevre dostu ambalajların yaygınlaşması açısından tüketiclere de önemli bir görev düşmektedir. Tüketiciler gıda ambalajı seçiminde sürdürülebilirliğe hizmet etmesi açısından aşağıda belirtilen seçenekleri tercih etmelidir:[9]
Kağıt Ambalajlar: Biyobozunur kâğıt ambalajlar doğaya atıldıkları takdirde aylar içerisinde bozunabilme özelliğine sahiptir. Kağıdın hammaddesi olan ağaçlar, sürdürülebilir kaynaklar açısından önemli bir rol oynamaktadır. Ağaçların devamlı olarak yenilenmesi, çevresel dengeyi korumada kritik bir öneme sahiptir. Ayrıca kağıt, nefes alabilen yapısı sayesinde birçok gıda maddesinin küflenmesini engellemektedir. Üstelik kağıt ambalajların 7 defaya kadar geri dönüştürülebiliyor olması, çevresel açıdan büyük bir avantaj sağlamaktadır.
Esnek Ambalajlar: Son yıllarda popülerliği artan esnek ambalajlar, hafif ve esnek yapıları sayesinde cam veya pet ambalajlara göre daha az fosil yakıt kullanımı, düşük sera gazı emisyonu ve su tüketimi ile sürdürülebilirliğe katkı sağlamaktadır. Folyo, plastik ve kağıt gibi malzemelerden üretilen bu ambalajlar, daha az karbon ayak izi oluşturarak çevre dostu bir alternatif sunmaktadır. Meyve suyu ve süt gibi ürünlerin ambalajında kullanılan bu malzemeler, geri dönüşüm süreçlerinde ayrıştırılarak tekrar kullanıma kazandırılabilmektedir.
Cam Ambalajlar: Cam, kullanıldıktan sonra yeniden işlenerek üretime kazandırılabilen bir malzemedir. Hammaddeden yeni cam üretmeye kıyasla daha az enerji gerektirdiğinden hurda cam, kaynak kullanımı açısından verimli bir malzemedir. Cam ambalajlar, özellikle gıda muhafazasında sağlıklı ve güvenli bir seçenek sunmakta ve geri dönüşüm tesislerinde yeniden üretime dahil edilebilmektedir.
Biyoplastikler: Biyoplastikler yenilebilir hammaddeden üretilen ve fosil plastiklerin yerine kullanılabilecek çok iyi bir alternatif olsalar da; kullanım alanları, yüksek üretim maliyetinin düşürülmesi, hammadde tedariki ve günümüz teknolojik alt yapısına uyarlanması hala araştırma konusudur.
Ambalajların sadece geri dönüşüm değil, aynı zamanda kullanım sonrası başka amaçlarla da değerlendirilebilmeleri sürdürülebilirliği artıran bir faktördür. Bir ambalaj, içerdiği ürün tükendiğinde veya çıkarıldığında alternatif bir şekilde kullanılabiliyorsa, onun ikinci bir hayat kazanmasını sağlamaktadır.[10] Böylece, sürdürülebilir ambalaj tasarımı, ambalajın kullanıldıktan sonra atık haline gelmeyerek tüketicinin ihtiyaçları doğrultusunda kullanımına devam edebilmesine imkan veren tasarımları da kapsamaktadır.
Sonuç
Sürdürülebilir ambalaj tasarımı, ambalajın sadece sürdürülebilir malzemelerden yapılmasıyla sınırlı değildir, bu tasarımların çevre üzerindeki etkileri en aza indirecek şekilde ürüne dönüştürülmeleri de büyük önem bir öneme sahiptir. Ambalajların yalnızca tek kullanımlık nesneler değil, aynı zamanda yeniden kullanım ve geri dönüşüm süreçlerinin bir parçası olduğu unutulmamalıdır. Bireylerin geri dönüşüm kültürüne destek olması ve bu bilincin tüm topluma yayılması, sürdürülebilir bir gelecek için atılacak önemli adımlardan birisidir. Bu bağlamda, çevre dostu, uzun ömürlü ambalaj çözümlerine öncelik vermek sürdürülebilir bir gelecek için katkı sağlamak anlamına gelmektedir ve burada tüketici kimlikleriyle bireylere çok büyük bir rol düşmektedir.
Dipnotlar:
1) Bilge, L. (2008). Daha Çok, Daha Büyük Daha Ağır. Grafik Tasarım Dergisi, 25: 52-53.
2) Çeken, B. ve Büyükçakılcı, A. (2024). Ambalaj Tasarımında Sürdürülebilirlik Kavramı. Akademik Sanat Dergisi, 22, 81-91, s.81. Şu adresten erişilebilir: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3220665. Son erişim tarihi: Eylül 2024.
3) Robertson, G. L. (2013). Food Packaging: Principles and Practice, (3. Baskı). Oxfordshire: CRC. Taylor & Francis Group, s.2.
4) Köse, A. (2024). Gıda Ambalaj Tasarımında Sürdürülebilirlik ve Artırılmış Gerçeklik Kullanımı. Işık Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Görsel İletişim Tasarımı Yüksek Lisans Tezi, s.31. Şu adresten erişilebilir: https://research.isikun.edu.tr/server/api/core/bitstreams/affa5c01-6189-4fcc-9bb4-6f8009962f81/content. Son erişim tarihi: Eylül 2024.
5) Sürdürülebilir Ambalaj Koalisyonu, ambalaj endüstrisinde sürdürülebilirlik uygulamalarını teşvik etmek amacıyla 2004 yılında kurulmuş Amerika Birleşik Devletleri merkezli kar amacı gütmeyen bir organizasyondur. Şirketler, akademik kurumlar ve devlet kuruluşları gibi geniş bir üye ağına sahiptir. Sürdürülebilir ambalaj tasarımı, üretimi ve geri dönüşümü için yenilikçi çözümler geliştirmeyi amaçlayan koalisyon, aynı zamanda ambalajın çevresel etkilerini azaltmak, döngüsel ekonomi ilkelerini teşvik etmek ve sürdürülebilirlik standartları oluşturmak için araştırmalar yapmakta ve eğitim programları düzenlemektedir.
6) Braungart, M. ve McDonough, W. (2009). Cradle to Cradle. Random House. Aktaran: Çeken ve Büyükçakılcı, a.g.m., s.87.
7) DuPuis, S. ve Silva, J. (2008). Package Design Workbook: The Art and Science of Successful Packaging. Rockport Publishers. Aktaran: Çeken ve Büyükçakılcı, a.g.m., s.87.
8) Çeken ve Büyükçakılcı, a.g.m., s.87.
9) İstanbul Gelişim Üniversitesi, Sürdürülebilir Yaşam: Gıda Ambalajları. Tarih: b.t. Şu adresten erişilebilir: https://kalite.gelisim.edu.tr/tr/idari-haber-surdurulebilir-yasam-gida-ambalajlari. Son erişim tarihi: Eylül 2024.
10) Ersan, M. (2021). Ambalaj Tasarımında Sürdürülebilir Bir Alternatif Olarak İleri Dönüşüm. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(30): 679-692, s.688. Şu adresten erişilebilir: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2200525. Son erişim tarihi: Eylül 2024.
