Sürdürülebilir Beslenme Yaklaşımı

Yaşamımızın birçok alanında karşımıza çıkan sürdürülebilirlik kavramı, çevresel açılardan olduğu kadar beslenme açısından da oldukça büyük bir öneme sahiptir. İklim değişikliği kaynaklı olaylar ile buna bağlı gelişen etkiler arttıkça sürdürülebilir beslenme sistemlerinin hayata geçirilmesi her zamankinden daha fazla önem kazanmaya ve kritik bir hal almaya başlamıştır. Besinlerin üretiminden sofrada tüketime hazır hale gelene kadarki tüm süreçlerin yarattığı etkiler, yalnızca insan sağlığı üzerinde değil paylaşılan ortak çevre ile de yakından ilişki içerisindedir.

İnsanlık, bir yandan geleceği tehdit altında olan doğal kaynakları korumak, diğer yandan da kendi besin eksikliklerini gidermek durumundadır. Sürdürülebilir beslenme, her iki ihtiyaca birden karşılık veren bir yaklaşımdır.

2022 tarihli Dünya Gıda Güvenliği ve Beslenme Durumu raporuna göre, dünyada yaklaşık 828 milyon insan açlıkla mücadele içerisindedir. Bu rakam dünyadaki her 9 kişiden 1’ini işaret etmektedir.¹Açlıkla mücadelenin en etkili yolu, sürdürülebilir beslenme modelinin hayata geçirilmesi ve bireylerin bu modele ulaşımının kolaylaştırılmasıdır; çünkü sürdürülebilir beslenme, bir yönüyle ekonomik olarak erişimi kolay gıdaların yaygınlaştırılmasına da gönderme yapan bir terimdir.

Sürdürülebilir beslenme ile çevresel kaynaklar koruma altına alınarak besin değeri yüksek gıdalara erişim kolaylaştırılmakta ve erişilen gıdaların fiyatlarının makul bir düzeyde olması da temin edilmektedir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), “sürdürülebilir beslenme”nin tanımını Sürdürülebilir Diyetler ve Biyoçeşitlilik adlı raporunda şu şekilde yapmaktadır:

“Sürdürülebilir diyetler, gıda ve beslenme güvenliğine ve tüm nesiller için sağlıklı yaşama katkıda bulunan, çevresel etkileri düşük olan diyetlerdir. Sürdürülebilir diyetler; insan sağlığını koruyucu, biyoçeşitliliğe ve ekosistemlere saygılı, kültürel olarak kabul edilebilir, erişilebilir, ekonomik olarak adil ve karşılanabilir; beslenme açısından yeterli, güvenli ve sağlıklı; doğal ve insan kaynaklarını optimize eden sistemlerdir.”²

Sürdürülebilir beslenme, tanımı gereği, sürdürülebilir gıda üretimi ve tüketimi arasında bir köprü kurmalıdır. Sürdürülebilir yöntemler kullanılarak üretilmiş gıdalar aynı zamanda insan sağlığına katkı sağlamalı, besin ihtiyacını karşılayabilmelidir. Birçok gıda sürdürülebilir yöntemlerle üretilebilir, ancak bu şekilde üretilmiş gıdalar sağlık üzerinde olumsuz etkilere yol açıyor veya besin ihtiyacına tam cevap vermiyorsa, gıda sürdürülebilirliği sağlanamamış demektir. Benzer şekilde, sağlık açısından tehlike arz etmeyen gıdalar (meyve, sebze vb.) gereğinden fazla kimyasal ilaç kullanımı ile ve çevresel sürdürülebilirliği tehlikeye atarak üretildiğinde sürdürülebilirlikle ilgili döngü tamamlanamamış olacaktır.

Bu bilgiler ışığında sürdürülebilir beslenme merceğinden bakıldığında aşağıdaki sorulara aranacak cevaplar konu dahilinde önem arz etmektedir:

• Beslenme, hedeflenen grupların ihtiyaçlarına göre uyarlanmış mıdır? Bu grupların beslenme düzeyleri (aşırı, normal veya yetersiz) nasıldır?
• Beslenme ihtiyacının karşılanacağı gıdanın güvenliği sağlanmış mıdır?
• Gıdanın üretimi nasıl ve hangi koşullarda gerçekleştirilmiştir? Bu üretim sürecinin çevresel açıdan dönütleri nasıl olmuştur?
• Gıdanın üretim süreçleri için daha sürdürülebilir tercihlerde bulunulması mümkün müdür?
• Kişiler sağlıklı gıdaya erişim sorunu yaşamakta mıdır?
• Gıdalar hedef seçilen toplulukların beslenme davranışları, dini inanışları, yemek alışkanlıkları gibi sosyo-kültürel özelliklerini karşılamakta mıdır?

Sürdürülebilir beslenmenin 4 ayrı boyutu mevcuttur. Bunlar;

1. Sağlık ve Beslenme Boyutu
2. Çevresel Boyut
3. Ekonomik Boyut
4. Sosyo-Kültürel Boyut olarak sıralanabilir.

1. Sağlık ve Beslenme Boyutu:
Sürdürülebilir beslenmenin ilk adımı doğru besin maddelerini doğru topluluklara, gıda güvenliğini gözeterek ulaştırmaktan geçmektedir. İhtiyacından fazla beslenen insan toplulukları ile açlıkla mücadele eden insanların beslenme ihtiyaçları birbirinden farklıdır. Bir beslenme planının kimlerin ihtiyacına yönelik tasarlandığını anlamak ve planı bu doğrultuda uyarlamak oldukça önemlidir.

2. Çevresel Boyut:
Beslenme ve gıda sistemlerinin en tipik çevresel boyutları sera gazı emisyonu, arazi ve doğal kaynak kullanımları, biyolojik çeşitliliğe etki ve kirlilik olarak sıralanabilmektedir. Türkiye’de Güneydoğu Anadolu bölgesinde tarımsal üretim faaliyetleri için aşırı su tüketimi, Brezilya’da tarım arazisi elde edilmesi amacıyla ormanların yok edilmesi, genel olarak yanlış tarım uygulamaları, yönetilmeyen tarımsal atıklar ve benzeri durumlar çevresel boyutun çarpıcı örneklerindendir.

3. Ekonomik Boyut:
Yetersiz beslenen toplulukların sağlıklı ve güvenilir gıdaya ulaşmada yaşadıkları ekonomik olanaksızlıklar, toplulukları gıda yoksunluğuna sürüklemektedir. Söz konusu topluluklar yalnızca ucuz, besin ihtiyacını karşılamaktan uzak gıdalara ulaşabilmektedirler. FAO ve WHO tarafından yürütülen bir araştırma 820 milyondan fazla insanın gece yatağa aç girdiğini gözler önüne sermiştir.3

4. Sosyo-Kültürel Boyut:
Sürdürülebilir beslenme sistemleri uygulanırken beslenmenin de tıpkı insan topluluklarında olduğu gibi çeşitli kültürel unsurlar barındıran bir eylem olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Sosyo-kültürel değerler ışığında oluşturulan sürdürülebilir beslenme sistemleri daha başarılı sonuçlar doğurmaktadır. Dünyanın bir yerindeki beslenme anlayışı, başka bir yeri için uygun olmamaktadır. Örneğin et ürünleri, birçok temel besin öğesi bakımından oldukça zengindir. Ancak bu gıda, dini ve sosyal inanışları gereği bazı toplumlarca beslenme alışkanlıklarına dahil edilememektedir. Bu gibi durumlarda gıdaların sosyo-kültürel açıdan en uygun alternatiflerini bulmak önem arz etmektedir.
Esasında sürdürülebilir beslenme, insan yaşamının ilk dönemlerinde anne sütü tüketimi sonucunda başlayan bir eylemdir.
Peki sürdürülebilir beslenme anlayışının yaşamın ilerleyen dönemlerinde de devamlılığının sağlanması nelerden geçmektedir?

• Aşırı derecede işlenmiş gıdalar yerine daha çeşitli ve besleyicilik açısından yüksek gıdaları tercih etmek,
• Sağlıklı gıdalara yönelik bir talep oluşturmak,
• Beslenme düzenine hayvansal proteinler açısından daha yoksun, doğal kaynak kullanımı daha az olan bitkisel proteinleri dahil etmek; hayvansal ürün tüketiminde aşırıya kaçmamak,
• Meyve sebze ağırlıklı beslenmek,
• Zararlı maddeler içermeyen, insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri bulunmayan gıdalar tüketmek,
• Dünya Sağlık Örgütü tarafından belirlenen, hastalık riskini azaltan kılavuzlar ile uyumlu şekilde beslenmek,
• Vücudun gelişimine katkı verebilecek, ihtiyaçlarını karşılayabilecek düzeyde enerji ve besin öğeleri içeren gıdalar tüketmek,
• Aktif ve sağlıklı bir yaşam döngüsünün sürekliliğini sağlayacak besin ve besin gruplarını tercih etmek,
• Besinlerin erişilebilirliğini ve güvenliğini sağlamak,
• Üretim esnasında kimyasal kullanımını en aza indirmek ve güvenli üretim sonucu elde edilen besin maddelerini tercih etmek,
• Gıda maddelerinin ambalajlanması süreci ile ambalajında plastik ve türevlerinin kullanımını en az seviyeye indirmek,
• Biyolojik çeşitliliği koruyarak aşırı ve gereksiz avlanmadan kaçınmak,
• İnsanların yerel ve kültürel mutfak isteklerine cevap vermek,
• Gıda kaybını ve israfını önlemek,
• Besinleri doğru koşullarda muhafaza etmek.

Artık, beslenme sistemlerinde geniş ölçekli ve uzun vadeli dayanıklılık oluşturmak, sağlıklı ve sürdürülebilir beslenmeyi herkes için erişilebilir ve uygulanabilir duruma getirmek hem çevresel etkileri hem de insan sağlığı üzerindeki etkileri düşünüldüğünde her zaman olduğundan daha fazla önem arz etmektedir.

Dipnotlar:
1) FAO, IFAD, UNICEF, WFP ve WHO. 2022. Dünyada Gıda Güvenliği ve Beslenmenin Durumu 2022. Sağlıklı beslenmeyi daha uygun fiyatlı hale getirmek için gıda ve tarım politikalarının yeniden kullanılması. Roma, FAO
2) Burlingame, B. (2012). Sürdürülebilir Diyetler ve Biyoçeşitlilik – Politika araştırması ve eylem için yönergeler ve çözümler Uluslararası Bilimsel Sempozyum Bildiri Kitabı Biyoçeşitllilk ve Açlığa Karşı Birleşmiş Diyetler. Roma, FAO
3) Sürdürülebilir Sağlıklı Diyet Kılavuz İlkeleri. FAO, 2019

Kaynaklar:
1) https://www.healthyeating.org/nutrition-topics/general/sustainable-nutrition#:~:text=Sustainable%20nutrition%20means%20ensuring%20wholesome,resources%20and%20supporting%20local%20communities.
2) https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/sustainability/
3) https://khni.kerry.com/trends-and-insights/sustainable-nutrition/
4) https://www.who.int/news/item/06-07-2022-un-report–global-hunger-numbers-rose-to-as-many-as-828-million-in-2021
5) https://www.fao.org/documents/card/en/c/cc0639en
6) https://bilimbunukonusuyor.sabriulkerfoundation.org/tr/makaleler/makaleler-detay/surdurulebilir-beslenme-nedir
7) https://www.taylankumeli.com/surdurulebilir-beslenme-nedir-ve-neden-onemlidir