Küresel Çevre Fonu (GEF – The Global Environment Facility)

Şahin Yaman
Döngüsel Ekonomi, Sürdürülebilirlik ve Ticaret Politikası Danışmanı

Gelişmekte olan ülkelerin uluslararası çevre sözleşme hedeflerine ulaşmaları amacıyla finansman sunan GEF, bu manada beş özel sözleşmeye “finansal mekanizma” olarak altyapı hizmeti sağlamaktadır: Bunlar; Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (CBD), Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC), Kalıcı Organik Kirleticilere (KOK) İlişkin Stockholm Sözleşmesi, BM Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi (UNCCD) ve Minamata Merkür Sözleşmeleri’dir.

GEF, bir Genel Kurul, Konsey, Sekreterlik, 18 Ajans, Bilimsel ve Teknik Danışma Paneli (STAP) ile Değerlendirme Ofisi etrafında organize edilmiş kendine has bir yönetim yapısına sahiptir. Fon ayrıca çok sayıda çevre sözleşmesi için finansal kaynak sağlayan bir mekanizma işlevi görmektedir.

 

Aşağıda GEF’in önemli organlarına yer verilmektedir.

1.a) Genel Kurul

GEF Genel Kurulu, 184 üye ülke veya katılımcılardan oluşmaktadır. Genel Kurul, politikaları gözden geçirmek için üç ila dört yılda bir bakanlar seviyesinde toplanmaktadır. Genel Kurul’un yetkileri arasında Konsey’e sunulan raporlar ekseninde GEF’in işleyişini gözden geçirmek ve değerlendirmek, Fon’un üyelik yapısını gözden geçirmek, Konsey’in tavsiyeleri temelinde Fon’un yeniden yapılandırılmasına dair gerekli politika değişikliklerini değerlendirmek ve uzlaşmayla bu kararları kabul etmek vardır.

1.b) Konsey

GEF’in ana yönetim birimi olan Konsey, GEF üyelerince atanan 32 üyeden (14’ü gelişmiş, 16’sı gelişmekte olan ülkelerden, 2’si geçiş ekonomilerinden) oluşmaktadır. Konsey üyeleri üç yıllığına ya da yeni üye atanana kadar dönüşümlü olarak görev yapmaktadır. Yılda iki kez toplanan Konsey, GEF tarafından finanse edilen faaliyetler için uygulamaya dair politika ve programlar geliştirmekte, bunları onaylamakta ve değerlendirmektedir. Ayrıca çalışma programını (onay için sunulan projeleri) incelemektedir. Kararlar oybirliği ile alınmaktadır.

1.c) Bilimsel ve Teknik Danışma Paneli (STAP)

Bilimsel ve Teknik Danışma Paneli (STAP), GEF yönetimine politikalar, operasyonel stratejiler, programlar ve projeler hakkında bilimsel ve teknik tavsiyeler sağlayan bir birimdir. Panel, GEF’in temel çalışma alanlarında uluslararası düzeyde tanınırlığı bulunan altı uzman üyeden oluşmaktadır. Küresel uzmanlar ve kurumlar ağı tarafından desteklenen STAP, diğer ilgili bilimsel ve teknik kuruluşlarla, özellikle de CBD, UNFCCC, UNCCD ve Kalıcı Organik Kirleticilere (KOK’lar) ilişkin Stockholm Sözleşmesi’nin yan kuruluşlarıyla etkileşim halindedir. STAP Sekreterliği’ne ev sahipliği yapan Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) GEF ile irtibatlı hareket etmektedir.

1.d) Sekretarya

GEF faaliyetlerinin eşgüdümünü yürüten Sekreterya, Konsey tarafından dört yıllık süre için atanan İcra Kurulu Başkanı (CEO) tarafından yönetilmektedir. Sekretarya, Genel Kurul ve Konsey kararlarını uygulamakta, diğer sorumlulukların yanı sıra programları koordine etmekte ve denetlemektedir. Sekretarya ayrıca politikaların GEF Ajansları ile istişare halinde uygulanmasını sağlamaktadır. GEF Ajansları arasında etkin işbirliğini sağlamak için kurumlar arası grup toplantılarına başkanlık eden Sekreterya, uluslararası sözleşme sekreterlikleri ile de koordineli biçimde çalışmaktadır.

1.e) Mutemet/Yediemin

Dünya Bankası, GEF Güven Fonu’nu yöneten GEF Mutemedi olarak hizmet vermektedir. Vakıf Fonu için kaynakların harekete geçirilmesine yardımcı olan Dünya Bankası; GEF Ajansları’na fon dağıtmakta, yatırımlar ve kaynakların kullanımı hakkında mali raporlar hazırlamakta, bütçe ve proje fonlarının uygulanmasını izlemektedir.

1.f) Bağımsız Değerlendirme Ofisi (GEF IEO)

Bağımsız Değerlendirme Ofisi, Konsey’e doğrudan rapor veren bir birimdir. Ofis, Konsey tarafından atanan ve uzman değerlendiriciler ekibini koordine eden bir Direktör tarafından yönetilmektedir. Çıkarılan dersleri ve en iyi uygulamaları paylaşmak için Ofis, Sekreterya ve GEF Ajansları ile birlikte çalışmaktadır. Ofis, GEF’in odak alanlar, kurumsal konular ve kesişen çalışma temalarına dair etkinliği hakkında bağımsız değerlendirmeler yapmaktadır.

1.g) Odak Temas Noktaları

GEF üye ülkelerinin her biri, GEF faaliyetlerinden sorumlu hükümet yetkilileri atamıştır. Yetkililer, Sekretarya ve GEF Ajansları ile irtibat vazifesi görmektedirler. Politik ve operasyonel olmak üzere iki tür GEF Odak Noktası vardır. GEF üye ülkelerinin tamamında Siyasi Odak Noktaları bulunurken, yalnızca GEF desteğine hak kazanan alıcı ülkelerde Operasyonel Odak Noktaları yer almaktadır. GEF Siyasi Odak Noktaları, esasen politikalar ve kararlar dahil; yönetişim ile kendi seçim bölgeleri ile üye ülkeler arasındaki ilişkilere odaklanmaktadır. Genellikle Konsey görüşmelerini takip eden ve ülkelerini Genel Kurul’da temsil eden kişilerdir.

GEF Operasyonel Odak Noktaları, kendi ülkelerindeki GEF faaliyetlerinin operasyonlarından sorumludur. Bu, ulusal öncelikler ve stratejilerle uyumlu olduklarından emin olmak için proje tekliflerinin gözden geçirilmesini ve onaylanmasını içermektedir.

2) GEF’in Birlikte Çalıştığı Kurumlar

GEF Ajansları proje teklifleri hazırlamakta, ardından bu projeleri yönetmektedirler. Bunu yaparken, bu kurumlar ilgili hükümetler ve sivil toplum kuruluşlarına proje geliştirmeleri, uygulamaları ve yürütmeleri için yardımcı olmaktadırlar. Ajanslar genellikle GEF projelerinde sinerji ve uzmanlığı biraraya getirmektedirler. Bu sadece programlamaya daha bütünsel bir yaklaşım sağlamakla kalmamakta, aynı zamanda Ajanslar’ın münferit küresel çevre endişelerini kendi iç politika, program ve projelerine dahil etme çabalarını da güçlendirmektedir.

Ajanslar ile yürütülen iş birliği sayesinde GEF’in proje portföyü hızla büyümüş ve çeşitlenmiştir. Böylelikle GEF gelişmekte olan ülkelere ve geçiş ekonomilerine önemli hizmetler vermiştir.

Aşağıdaki tablo GEF Ajansı olarak görev yapan kurumları ve bunların rollerini/fonksiyonlarını özetlemektedir.

 

 

 

3) GEF’in Çalışma Alanları

GEF ormanlar, uluslararası sular, arazi bozulması, Amazon nehri, emtialar, balıkçılık, gıda güvenliği, yasadışı yaban hayatı ticareti, sürdürülebilir şehirler, karma finans, kapasite geliştirme, sivil toplum örgütleri, ülke destek programları, küçük hibe programları, cinsiyet eşitliği vb. alanlarda çalışmalar yapmaktadır. Bunlardan sürdürülebilirlik açısından önemli birkaç alan aşağıda özetlenmektedir.

3.a) İklim Değişikliği

GEF’in Paris Anlaşması kapsamında oynadığı birkaç kilit rol vardır. GEF, ülkelerin iklim değişikliği kapsamında Anlaşma hedeflerine ulaşmak için atacakları adımlara destek olacak finansal mekanizmanın bir parçası olarak hizmet görmektedir. GEF Güven Fonu aracılığıyla finanse edilen GEF’in iklim değişikliği azaltma stratejisi, gelişmekte olan ülkelerin üç temel hedefle düşük emisyonlu kalkınma yoluyla dönüşüm sağlamalarına destek olmaktadır:

1)- Sürdürülebilir enerji girişimleri için yenilikçiliği ve teknoloji transferini teşvik etmek,

2)- İklim değişikliğini azaltma ve diğer GEF odak alanları arasındaki etkileşimi ve entegrasyonu güçlendirmek,

3)- Sistemik karbon salım azaltma seçenekleri sunarak gelişmekte olan ülkeler için gerekli koşulların hazırlanması, bu ülkelerin hazırlık endişelerinin azaltılması yoluyla sürdürülebilir kalkınma stratejilerine yardımcı olmak.

GEF’in 130’dan fazla ülkede yaklaşık 27 milyon insanı ilgilendiren yaklaşık 1.000 iklim değişikliği azaltma projesi ile 8,4 milyar ton doğrudan ve dolaylı sera gazı emisyon azaltımına katkıda bulunması beklenmektedir.

3.b) Sürdürülebilir Orman Yönetimi (SFM) Etki Programı

GEF, ormanlara yönelik çalışmalarında Amazon, Kongo Havzası ve çoklu çevresel faydaların elde edilebileceği kurak alanlar gibi kırılgan ve yasaklanmış biyomlara odaklanmaktadır. Küresel öneme sahip söz konusu ekosistemlere yapılan yatırımlar, zararlı arazi kullanımlarına dair gidişatı değiştirerek birden fazla ülkeye yayılan ekosistemlerin geliştirilmesi ve korunmasında işbirliğini teşvik etmektedir.

GEF, ayrıca ormanlar konusunda gıda sistemleri, arazi kullanımı ve restorasyon çalışmaları (FOLUR) etki programı aracılığıyla küresel tropikal ormanların tahribatı konusuna eğilmektedir. Bu iddialı ve yenilikçi program, Afrika, Asya ve Lâtin Amerika’daki 27 ülkeyi, strateji geliştirme, gıda değer zincirlerini ilgilendiren ormansızlaşma ve orman bozulmasını ele almak için bir araya getirmektedir. FOLUR programı, iyileştirilmiş arazi yönetimi, biyolojik çeşitliliğin korunması, karasal alan restorasyonu ve sera gazı emisyonunun azaltılması dahil olmak üzere çok çeşitli çevresel faydalar sağlayan gıda ürünleri ve temel mahsuller için sürdürülebilir üretim sistemlerine yönelik gerekli dönüşümleri desteklemektedir.

Orman ve karasal alan restorasyonu (FLR), tüm ormansızlaştırılmış veya bozulmuş orman alanlarının rehabilitasyonunu amaçlamakta, ekolojik işlevselliği ve yerel geçim kaynaklarını geri kazanmaya odaklanmaktadır.

Orman İşbirliği Ortaklığı’nın (CPF) üyesi olarak GEF, ormanlarla ilgili büyük küresel forumlara katılmakta ve özellikle Birleşmiş Milletler Ormanlar Forumu (UNFF) kapsamında küresel orman politikası diyaloğunda aktif rol oynamaktadır.

1992’deki kuruluşundan bu yana GEF, dünya çapında gelişmekte olan ülkelerde SFM’yi teşvik etmek için yaklaşık 3,4 milyar dolar yatırım yapmış ve yaklaşık 500 ormanla ilgili projeye fon sağlamıştır.

3.c) Arazi Bozulmaları

GEF, Birleşmiş Milletler Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi’nin (UNCCD) mali mekanizmasıdır. UNCCD Taraflar Konferansı, Arazi Bozulması Tarafsızlığını (LDN) topluluklara, işletmelere ve hükümetlere arazi kaynaklarını bozmadan gıda üretimini yoğunlaştırma ihtiyacını uzlaştırmalarına yardımcı olabilecek bir kavram olarak kabul etmektedir.

2006’dan bu yana GEF, kalkınma önceliklerini desteklemek için sürdürülebilir arazi yönetimi uygulamalarının (SLM) kullanımını teşvik eden 190’den fazla projeyi desteklemiş ve program için 1 milyar dolardan fazla yatırım yapmıştır.

3.d) Biyoçeşitlilik

GEF, gelişmekte olan ülkeler ve ekonomileri geçiş sürecinde olan ülkeler için biyoçeşitlilik başlığında finansal kaynak sağlamaktadır. GEF’in biyoçeşitlilik stratejisinin amacı, kara ve deniz alanlarında küresel açıdan hayati öneme sahip biyoçeşitliliği korumak ve sürdürmektir.

Bu hedefe ulaşmak için GEF yatırımları üç ana hedefe odaklanmaktadır: i) Kara ve deniz alanlarının yanı sıra sektörler arasında temel biyolojik çeşitlilik, ii) Habitatların ve türlerin koruması, iii) Biyoçeşitlilik politikası ve kurumsal çerçevenin geliştirilmesi.

Biyoçeşitlilik çalışmaları öncelikle şu alanları hedef almaktadır: i) Üretken arazilerde ve deniz sahalarında biyolojik çeşitliliğin sürdürülebilir şekilde yönetilmesi, ii) Üretim faaliyetlerinin biyolojik çeşitlilik üzerindeki etkisinin önlenmesi veya önemli ölçüde azaltılması, iii) Cartagena ve Nagoya Protokolleri’nin eksiksiz ve etkili bir şekilde uygulanmasının desteklenmesi, iv) Biyolojik çeşitlilik politikasının, planlamanın ve gözden geçirilmesinin iyileştirilmesi.

GEF, biyolojik çeşitliliği korumak ve onu sürdürülebilir kılmak için 155’ten fazla ülkede 3,5 milyar dolardan fazla yatırım yapmış, 1.300 projeyi destekleyerek 10 milyar doların üzerinde ek fon sağlamıştır.

3.e) Kimyasallar

GEF, Kalıcı Organik Kirleticilere İlişkin Stockholm Sözleşmesi, Cıvaya İlişkin Minamata Sözleşmesi ve Ozon Tabakasını İncelten Maddelere İlişkin Montreal Protokolü kapsamındaki en zararlı kimyasalları ortadan kaldırmakla görevlidir. GEF, ayrıca, Birleşmiş Milletler’in dünya çapında kimyasal güvenliğini teşvik etmeye yönelik politika çerçevesi olan Uluslararası Kimyasallar Yönetimine Stratejik Yaklaşım’a (SAICM) verdiği destek aracılığıyla kimyasalların ve atıkların daha geniş kapsamlı bir şekilde yönetilmesini desteklemektedir.

GEF, kimyasallar ve atıklarla ilgili iki temel stratejik hedef geliştirmiştir: i) Zararlı kimyasalların ve atıkların sağlıklı yönetimi için uygun koşulları, araçları ve ortamı geliştirmek, ii) Zararlı kimyasalların ve atıkların yaygınlığını azaltarak temiz alternatif teknolojilerin uygulanmasını desteklemek.

GEF kimyasallar ve atık sözleşmelerine yönelik tarafları sözleşmeler kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirmeye teşvik etmekte; kimyasalları zararlı etkilerine maruz kalmadan kullanmayı ve üretmeyi, kimyasalların yönetimini olumlu yönde dönüştürmeyi amaçlamaktadır. GEF’in kimyasal ve atık programlaması yoluyla dünyayı en zararlı kimyasallardan arındırmak amacıyla yaklaşık 600 milyon dolar taahhüt etmiştir. 2001 yılında kabul edilmesinden 2019’a kadar GEF, Stockholm Sözleşmesi kapsamındaki projeler için 1,2 milyar dolar ayırmıştır. GEF ayrıca yaklaşık 4,8 milyar dolar tutarında ortak finansman da sağlamıştır.

3.f) Uluslararası Sular

GEF uluslararası sular konusunda deniz ve tatlı su ekosistemlerinde sınır ötesi işbirliğini desteklemek gibi benzersiz bir yetkiye sahiptir: GEF, karmaşık ve uzun süreli deniz kaynakları ve/veya tatlı su kullanımı ihtilâflarında tıkanmış ve çözüm arayışındaki devletler arasında güven inşa etmede başarılı olmuştur. Yatırımlarla birlikte, etkili politika hedefleri belirlenmesi, amacıyla bütün paydaşlarla her ölçekte çalışmalar yürütmektedir. Uluslararası sular konusunda GEF faaliyetleri üç temel amaca odaklanmaktadır:

i) Ulusal Mavi Ekonomi Fırsatlarının Güçlendirilmesi

Mavi Ekonomi kavramı, okyanusları; turizm, maden çıkarma endüstrileri, yenilenebilir enerji üretimi, balıkçılık ve su ürünleri yetiştiriciliği, kıyı gelişimi ve deniz taşımacılığı dahil olmak üzere mevcut ve yeni sektörlerin potansiyel sürdürülebilir kalkınma alanları olarak tanımlar. GEF, kıyı ve deniz sistemlerinin toplu yönetiminin finansmanı ve tam entegre okyanus politikaları, yasal ve kurumsal reformların uygulanması yoluyla, ülkelerin Mavi Ekonomi konusundaki sürdürülebilir kamu ve özel ulusal yatırımlarını belirlemelerine yardımcı olmaktadır.

ii) Ulusal Yargı Yetkisi Dışındaki Alanlarda Yönetimi İyileştirme

Ulusal yargı yetkisinin ötesindeki alanlardaki karmaşık ekosistemler (yaygın olarak açık denizler olarak adlandırılan, okyanusların yönetiminde hiçbir ulusun tek başına sorumlu/yetkili olmadığı alanları), balıkçılık kaynaklarının sürdürülebilir yönetimini ve biyolojik çeşitliliğin korunmasını özellikle zorlaştırmaktadır. Gezegenin %40’ını kaplayan ve önemli göçmen türlerin aşırı avlanması, deniz seyrüseferi, okyanus enerji tesisleri, deniz dağlarında dip trolü, kirlilik, aşırı avlanma, hidrokarbonların çıkarılması nedeniyle giderek artan sorunları çözmek, okyanusların korunması ve sürdürülebilir kullanımını iyileştirmek için acil eylemler gerekmektedir. GEF bu alanlardaki deneyimiyle çeşitli projelere destek sunmaktadır.

iii) Tatlı Su Ekosistemlerinde Su Güvenliğinin Artırılması

Sınır aşan nehir havzaları, dünya kara yüzeyinin yaklaşık %50’sini kaplamakta ve dünya nüfusunun yaklaşık %40’ına ev sahipliği yapmaktadır. 1 milyardan fazla insan, su kullanımının sürdürülebilir sınırları aştığı nehir havzalarında yaşamaktadır. Su, gıda, enerji ve ekosistem güvenliğini güçlendirmek, pek çok uluslararası su havzası açısından hayati öneme sahiptir. Tatlı su havzalarındaki GEF desteği bu nedenle üç stratejik eylem alanına odaklanmaktadır: 1) Önceden bilgi alışverişi ve erken uyarı, 2) Ortak tatlı su yüzeyi ve yeraltı suyu havzalarında bölgesel ve ulusal iş birliğini geliştirmek, 3) Su, gıda, enerji ve çevre güvenliğine yatırım yapmak.

GEF, 180 paydaş ülke ile su ve okyanuslar konusundaki en büyük finansman mekanizmasıdır. GEF uluslararası sular projelerine katılan ülkeler; ortak tatlı su kaynakları konusundaki iş birliğinden deniz kaynakları konusundaki anlaşmalara kadar çok sayıda bölgesel iş birliği çerçevesi, anlaşma veya protokol hakkında müzakere yapmışlar ve anlaşmaya varmışlardır.