Paylaşım TarihiTemmuz 12, 2024
Malzemelerin asla atık haline gelmediği, enerji ve su kaynaklarının veriminin artırılarak tekrardan kullanılabildiği, bu yönüyle sürdürülebilir geleceğin anahtarı olarak da tanımlanabilen döngüsel ekonomi kavramı, doğrusal ekonominin “al-üret-kullan-at” yaklaşımını değiştirmek ve sürdürülebilir kılmak üzere ortaya çıkmıştır. Döngüsel ekonomi sayesinde yeni ürünler uzun ömürlü, yeniden kullanılabilir, geri dönüştürülebilir ve eski ürünlerden elde edilebilir şekilde tasarlanarak mümkün olan en az seviyede enerji ve hammadde kullanılmaktadır. Aynı zamanda, BM Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları ile de uyumlu olan döngüsel ekonomi iş modelleri sayesinde 2025 yılına kadar her yıl malzeme maliyetlerinde 1 trilyon dolar tasarruf sağlanabileceği ve yeni istihdam alanları yaratabileceği tahmin edilmektedir.[1]
Ulusal ve uluslararası karar vericiler, daha fazla kaynak verimliliği ve daha az atıkla sonuçlanacak döngüsel ekonomi fikirlerinin ve uygulamalarının benimsenmesini teşvik etmekte ve bazı durumlarda bu uygulamaları zorunlu kılmaktadır. Örneğin; Avrupa Komisyonu, AB Yeşil Mutabakatı’nın bir yapı taşı olarak gördüğü döngüsel ekonomi çalışmaları kapsamında, ürünlerin tasarım aşamasından kullanım ömrü sonuna kadar tüm yaşam döngüsü boyunca doğal kaynakları korumak için 2020 yılında Döngüsel Ekonomi Eylem Planı’nı yayımlamıştır.[2]Bunu takiben T.C. Ticaret Bakanlığı Türkiye’nin AB ile olan ekonomik bağları sayesinde döngüsel ekonomi kavramını ele alan Yeşil Mutabakat Eylem Planı’nı yayımlamıştır. Söz konusu Eylem Planı, “yeşil ve döngüsel bir ekonomi” başlığı altında birçok döngüsel ekonomiyle ilgili olabilecek amaç ve eylemlere sahip olmasının yanında ülkemizde sanayinin yeşil dönüşümünün ve döngüsel ekonominin geliştirilmesi amacına yönelik şu eylemlere yer vermiştir:
- Döngüsel ekonomi çerçevesinde öncelikli sektörlerin belirlenerek sektörlere yönelik detaylı etki ve ihtiyaç analizi çalışmalarının yapılması,
- Ulusal Döngüsel Ekonomi Eylem Planı’nın hazırlanması,
- Türkiye Çevre Etiketi Sisteminin yaygınlaştırarak AB Döngüsel Ekonomi Eylem Planı kapsamında uyum çalışmalarının yürütülmesi, AB ile iş birliği olanaklarının araştırılması,
- Su tüketiminin fazla olduğu tekstil/deri sektöründe temiz üretim mevzuatının revize edilmesi ve deri sektörü için oluşturulması,
- Tekstil ve deri sektöründe temiz üretim uygulamalarına ilişkin eğitim programlarının düzenlenmesi,
- Çevre etiketi ve atık yönetimi konularında başta KOBİ’ler olmak üzere firmaların bilgilendirilmesi,
- Sanayinin yeşil ve döngüsel ekonomiye geçişine ve emisyon azaltımına katkıda bulunacak faaliyetlerde/projelerde mümkün olduğunca uluslararası finansman kaynaklarının ve IPA fonlarının kullanımı,
- Ulusal Yaşam Döngüsü Değerlendirmesi (YDD) Veri Tabanının geliştirilmesi.[3]
Döngüsel ekonomi; iklim değişikliği, biyoçeşitlilik kaybı, su kıtlığı ve atık gibi küresel çevre problemleriyle mücadeleye yardımcı olmaktadır.[4] Değerli madenlerden suya, enerjiden orman varlıklarına kadar her türden kaynağın sınırlı olması, ayrıca çevresel problemlerin günden güne artması ve etkilerinin yıkıcı bir nitelik kazanması döngüsel ekonomi uygulamalarının ve bununla ilgili iş modellerinin yaygınlaşmasını gerektirmektedir. Bu nedenle, Uluslararası Standartlar Teşkilatı (ISO) şirketlerin ürünlerinin yeniden kullanılabilme, dayanıklı olma, paylaşılarak kullanılabilme, ileri dönüştürülebilme ve onarılabilme gibi ilkelerle uyumlu olması çalışmalarına destek olmaktadır. Bu kapsamda ISO’nun 2024 yılında döngüsel ekonomi kapsamında yayınladığı standartlar şunlardır:[5] - ISO 59004:2024 – Döngüsel Ekonomi: Uygulama İçin Kelime Bilgisi, İlkeler ve Rehber
- ISO 59010:2024 – Döngüsel Ekonomi: İş Modellerinin ve Değer Zincirinin Dönüşümüne Yönelik Rehber
- ISO 59020:2024 – Döngüsel Ekonomi: Döngüsellik Performansının Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi
1- ISO 59004:2024 – Döngüsel Ekonomi: Uygulama İçin Kelime Bilgisi, İlkeler ve Rehber Standardı ISO 59000 ailesinin bir parçası olarak döngüsel ekonomiye geçişi teşvik etmek üzere tasarlanmıştır. Standart, sürdürülebilirliğin bir parçası olarak görülen döngüsel ekonomi için vizyon, temel ilkeler ve pratik adımlar dahil olmak üzere bütün kuruluşlara yönelik bir rehberlik sağlamaktadır. Bu kapsamda kaynakların döngüsel bir şekilde kullanımına geçişi kolaylaştırarak 2030 Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi’ni desteklemektedir. Standart; hammaddenin çıkarılmasından bertaraf edilmesine kadar tüm yaşam döngüsü aşamaları boyunca aşırı kaynak tüketimi, iklim değişikliği ve biyoçeşitlilik kaybı gibi çevresel sorunların sürdürülebilir şekilde yönetimine vurgu yaparak döngüsel ekonomi modelinin önemine dikkat çekmektedir. Kuruluşlar bu standardı benimseyerek daha sürdürülebilir çözümler sunma, paydaş ilişkilerini geliştirme, gönüllü ve yasal yükümlülükleri daha etkin bir şekilde yerine getirme, iklim değişikliği etkilerinin azaltılmasını ve etkilerine uyumun sağlanmasını destekleme, kaynak kıtlığı ve diğer çevresel, sosyal ve ekonomik risklere karşı dayanıklılığı artırma konusunda kendilerini geliştirme imkânı elde edebilmektedir.[6]
2- ISO 59010:2024 – Döngüsel Ekonomi: İş Modellerinin ve Değer Zincirinin Dönüşümüne Yönelik Rehber, değer yaratma modellerini ve değer zincirlerini “al-üret-kullan-at” yaklaşımına dayanan doğrusal ekonomiden “azalt, yeniden kullan, geri dönüştür, tamir et” ilkelerini esas alan döngüsel ekonomi modeli çerçevesine geçirmek isteyen kuruluşlar için rehberlik sağlamaktadır. Bu yönüyle Rehber, hem kurum içi hem de kurumlar arası döngüsel ekonomi uygulamalarını hayata geçirmeyi ve yaygınlaştırmayı hedefleyen tüm kurumlara yönelik temel bir uygulama çerçevesi sunmaktadır. “ISO 59004:2024 – Döngüsel Ekonomi: Uygulama İçin Kelime Bilgisi, İlkeler ve Rehber” Standardı döngüsel ekonomi ilkelerini uygulamak için genel ilkeleri açıklamaktadır. Buna karşılık ISO 59010 Standardı; kuruluşların bu ilkeleri değer yaratma modelleri ve değer zincirleri dahilinde pratik olarak uygulamaları için ayrıntılı stratejiler ve önlemler önermekte, döngüselliği yaygınlaştırmak için uygulanabilir planlar geliştirilmesini ve performansı ve etkiyi ölçmek için ölçütler oluşturulmasını kapsamaktadır. ISO 59010; çevresel riskleri azaltma, kaynak kullanımını yönetme, atık azaltımı ve sürdürülebilirlikle bağlantılı bölgesel ve küresel hedeflere, mevzuata ve tüketici tercihlerine yanıt verme konusundaki ihtiyacı karşılamakta ve sürdürülebilir kalkınma açısından oldukça önemli bir rol oynamaktadır.[7]
3- ISO 59020:2024 – Döngüsel Ekonomi: Döngüsellik Performansının Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi Standardı, kuruluşların ekonomik sistemler içinde kapsamının belirlenmesi ile döngüsellik performanslarının ölçülmesi ve değerlendirilmesi için gereklilikleri ortaya koymaktadır. ISO 59020 Standardı, döngüsellik göstergelerinin seçilerek performansın bölgesel ve kuruluşlar arası düzeyden kuruluşa ve ürüne özgü düzeye kadar çeşitli kademelerde değerlendirilmesine destek olmaktadır. Ayrıca, kuruluşların zorunlu ve isteğe bağlı döngüsellik göstergelerini kullanarak veri toplama ve hesaplama süreçlerini standartlaştırmakta, böylece tutarlı ve doğrulanabilir sonuçlar elde edilmesine katkı sağlamaktadır. Kuruluşların sürdürülebilir uygulamalara bağlılıklarını şeffaf bir şekilde göstermelerine katkı sağlayan ISO 59020 Standardı, paydaş güvenini de artırmaktadır. Standart, döngüsel bir ekonomiye geçmeyi ve döngüsellik performanslarını etkin bir şekilde ölçerek değerlendirmeyi taahhüt eden her tür ve büyüklükteki kuruluş için uygundur. ISO 59020 Standardı döngüsellik performansının ölçülmesi ve değerlendirilmesine detaylı olarak odaklanması, sürdürülebilirlik raporlarındaki bilgilerin şeffaflığını ve hesap verilebilirliğini desteklemesi, veri toplama ve gösterge seçimi için ayrıntılı metodolojiler sunması bakımından ISO 59000 ailesindeki diğer standartlardan farklıdır.[8]
Şekil 1: ISO Tarafından Hazırlanan Standartların Katkı Sağladığı SKA’lar (Görsel, 6, 7 ve 8 numaralı kaynaklar kullanılarak hazırlanmıştır.)
Döngüsel ekonomi Şekil 1’de de görüldüğü üzere, atık ve kaynak yönetimi, iklim değişikliği etkilerinin azaltımı ve etkilerine uyum, biyoçeşitliliğin korunması ile ilgili çevresel konuların yanında kaynak erişiminin sağlanması, etkin iş birliklerinin kurulması, yönetmeliklere uyulması, hammadde tüketimi kaynaklı ekonomik giderlerin yönetilmesi, istihdamın artırılması gibi sosyal ve ekonomik sürdürülebilirlik konularına katkı sağlamaktadır. Günümüzde yerel, uluslararası ve kuruluş özelinde sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşmak için döngüsel ekonomi ilkelerini benimsemek gittikçe daha önemli hale gelmektedir ve bu yıl yayımlanan ilgili ISO standartları uygulamalar için yol gösterici, anlamlı ve sistematik bir seçenek olarak öne çıkmaktadır.
Kaynakça
1) UNIDO. (t.y.). Circular Economy. Şu adresten erişilebilir: https://www.unido.org/sites/default/files/2017-07/Circular_Economy_UNIDO_0.pdf. Son erişim tarihi: Haziran 2024.
2) Sigüenza, C. P., Cucurachi, S., and Tukker, A. (2021). Circular business models of washing machines in the Netherlands: Material and climate change implications toward 2050. Sustainable Production and Consumption, 26, 1084–1098. Şu adresten erişilebilir: https://doi.org/10.1016/j.spc.2021.01.011. Son erişim tarihi: Haziran 2024.
3) T.C. Ticaret Bakanlığı. (2021). Yeşil Mutabakat Eylem Planı 2021. Şu adresten erişilebilir: https://ticaret.gov.tr/data/60f1200013b876eb28421b23/MUTABAKAT%20YE%C5%9E%C4%B0L.pdf. Son erişim tarihi: Temmuz 2024.
4) Ellen MacArthur Foundation. (t.y.). What is a circular economy? Şu adresten erişilebilir: https://www.ellenmacarthurfoundation.org/topics/circular-economy-introduction/overview#:~:text=The%20circular%20economy%20is%20a,remanufacture%2C%20recycling%2C%20and%20composting. Son erişim tarihi: Haziran 2024.
5) ISO. (t.y.). Circular Economy. Şu adresten erişilebilir: https://www.iso.org/sectors/environment/circular-economy. Son erişim tarihi: Haziran 2024.
6) ISO. (2024). ISO 59004:2024 Circular economy – Vocabulary, principles and guidance for implementation. Şu adresten erişilebilir: https://www.iso.org/standard/80648.html. Son erişim tarihi: Haziran 2024.
7) ISO. (2024). ISO 59010:2024 Circular economy – Guidance on the transition of business models and value networks. Şu adresten erişilebilir: https://www.iso.org/standard/80649.html. Son erişim tarihi: Haziran 2024.
8) ISO. (2024). ISO 59020:2024 Circular economy – Measuring and assessing circularity performance. Şu adresten erişilebilir: https://www.iso.org/standard/80650.html. Son erişim tarihi: Haziran 2024.
